Gastcolumn Volkskrant 13 november 2022
Lang was het een vies woord, een door opponenten vergeefs uitgesproken verlangen, nu een aarzelend besef van onmacht: visie. Hoe ontwikkel je een wenkende en veilige toekomst voor alle burgers in ons land, hoe zie je de samenleving waaraan je wilt bouwen? Lang werden wij geregeerd door een benauwd mantra dat dicteerde dat maatschappelijk welzijn gelijk is aan economische groei; dat waarde gelijk is aan geld. Lang werden zachte waarden, waarden die verbindend zijn voor onze samenleving, voor ons als mensen ontkend.
Een van de belangrijke sectoren in onze samenleving die van deze blikvernauwing de dupe werden, is de cultuur. Na een voorzichtig begin onder de vorige minister, is nu een bewindsvrouw aangetreden die de volle breedte van de waarde van cultuur voor een samenleving intrinsiek begrijpt, en liefde toedraagt. Staatssecretaris Gunay Uslu (OCW) kondigt energiecompensatie aan voor culturele instellingen die duizelingwekkende prijsstijgingen tegemoetzien, waardoor de publieke toegankelijkheid wordt bedreigd.
Slavernijmuseum
Uslu bevordert een hogere beloning van culturele zzp’ers, draagt bij aan de ontwikkeling van een Slavernijmuseum en een Nationaal Historisch Museum, en geeft een extra impuls aan de jongerencultuur. Haar belangrijkste en meest in het oog springende wapenfeit: de versterking van bibliotheken met een bedrag dat oploopt tot bijna 60 miljoen euro in 2025. Hiermee omarmt zij een breed gesteunde PvdA-motie, die de toegang tot een volwaardige bibliotheek voor iedere Nederlander wil garanderen.
De staatssecretaris legt hiermee weer een fundament in ons sociaal-culturele stelsel. Het interessante is dat zij ook aan gemeenten een zorgplicht oplegt om de bereikbaarheid van de bibliotheek voor de lange termijn te verzekeren. Nu is er een omstandigheid die culturele instellingen – bibliotheken, theaters, musea, kunstcentra, maar ook buurthuizen – tot eindeloos oplopende kosten drijft, met als gevolg hogere prijskaartjes voor het publiek: de huur.
Fictieve marktwaarden
Deze instellingen bewonen meestal gemeentelijke panden waarvan de huur blijft oplopen door prijzen die vastgoedprofessionals vaststellen op basis van fictieve marktwaarden. Subsidies stijgen mee met die hogere marktwaarden, maar niet in dezelfde mate als de huurstijging. Mede hierdoor verarmen veel instellingen en kunnen zij steeds moeizamer werken aan hun primaire inhoudelijke opdracht: kunst brengen, boeken kopen, ontmoetingscentrum zijn, leeromgeving zijn, binding zijn in de samenleving.
Als vissen in een kom zwemmen we al jaren rondjes in dit domme dogma. Want wie bepaalt de prijs van instellingen die meestal geen enkele andere functie kunnen hebben dan waarvoor ze zijn gebouwd? En baseer je die prijs op de fictieve maximale marktwaarde? Of op de maatschappelijke meerwaarde? Er is helemaal niemand die iets heeft aan huurprijzen gebaseerd op een zogenaamde maximale marktwaarde voor een gebouw dat een eenduidige maatschappelijke functie heeft – behalve misschien de vastgoedprofessionals die aan die hoge prijzen prestige ontlenen.
Breed welvaartsbegrip
In Het einde van de BV Nederland bepleit de nieuwe SER-voorzitter Kim Putters het effectueren van een breed welvaartsbegrip. Voor (gemeentelijke) politici is het essentieel om zijn pleidooi goed te begrijpen. Politici hebben een keuze, en een verantwoordelijkheid. Welk belang laat je prevaleren? En welke schade richt je aan met het rondzwemmen in het vastgoeddogma? Het is van groot belang dat politici zich realiseren welke afbraak heeft plaatsgevonden, en dat zij die herstellen binnen een visie op wat voor samenleving wij willen zijn. Die fictieve marktprijzen zijn geen natuurverschijnsel. Ze worden bedacht.
Naast het verarmen van culturele instellingen en sluiting van zo’n honderd bibliotheken, zijn ook talloze panden van buurthuizen, spinnen in het maatschappelijke web van mensenlevens, verkocht. Kostbare maatschappelijke verbindingspunten zijn zo verdwenen. Er kon een fijne verkoopprijs worden binnengehaald als notariskantoor, als winkelpand of als restaurant. De site geenmarktwaardemaarmeerwaarde.nl – ontwikkeld door LSA Bewoners en Democratie in Uitvoering – laat in een heldere animatie zien hoe het mechanisme werkt waarin het marktdenken ons gevangen houdt, en wat daarvan de maatschappelijke schade is.
Moratorium
De bal ligt nu bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de gemeentelijke politiek. Stop dit. Kondig op zijn minst een moratorium af: verbied voor vijf jaar de verkoop van alle panden met een maatschappelijke functie, en bevries de huren. Ontwikkel in die tijd een prijsbeleid dat uitgaat van het brede welvaartsbegrip en bepaal dan het prijspeil waartoe de huren kunnen worden verlaagd. Zo houden we cultuur en ontmoeting betaalbaar en toegankelijk voor alle burgers. En kunnen culturele en sociale instellingen werken aan waar ze voor zijn. Voor óns.
Dat is visie terugbrengen in de politiek. Visie op wat van waarde is voor een samenleving. Welzijn, ontwikkeling, kunst, binding, burgerschap. Wat bijzonder dat juist een staatssecretaris van cultuur hierin vooropgaat.